กว๊านพะเยางามสุดสายตา วิถีไทลื้อล้ำค่า ประเพณีเวียนเทียนกลางกว๊านหนึ่งเดียวในโลก

เช้าตรู่ ณ จังหวัดพะเยา เมื่ออาทิตย์โผล่พ้นขอบฟ้า เราแนะนำให้เริ่มต้นวันกันที่ ‘กว๊านพะเยา’ ทะเลสาบขนาดใหญ่ใจกลางจังหวัดที่เกิดขึ้นจากการไหลรวมกันของลำห้วย 18 สาย และยังเป็นแหล่งอาศัยของปลาน้ำจืดนานาชนิด ทั้งยังเป็นที่ตั้งของวัดติโลกอาราม วัดเก่าแก่กลางน้ำอายุกว่า 500 ปี

กล่าวได้อีกอย่างว่า กว๊านพะเยาคือหัวใจของจังหวัดพะเยา และหัวใจดวงนี้ก็เริ่มต้นเต้นตั้งแต่เช้าตรู่ จากภาพความมีชีวิตชีวาของชาวพะเยาที่ตื่นแต่เช้ามาออกกำลังกายกันรอบทะเลสาบแห่งนี้ ทุกเช้าที่ท่าเรือกว๊านพะเยาชาวบ้านจะปั้นข้าวเหนียวก้อนเล็ก ๆ ใส่บาตรพระ ก่อนสวดมนต์ ฟังเทศนา โดยหันหน้าออกสู่วัดติโลกอารามซึ่งตั้งตระหง่านกลางกว๊านพะเยา

วัดติโลกอารามกลางน้ำแห่งนี้เกิดขึ้นหลังการขุดค้นพบพระพุทธรูปใต้กว๊านพะเยา เมื่อปี 2526 จังหวัดพะเยาจึงสร้างเกาะกลางน้ำขึ้นโดยสร้างให้ตรงกับตำแหน่งที่ตั้งของวัดติโลกอารามเดิมที่อยู่ใต้น้ำและอัญเชิญพระพุทธรูปที่ขุดพบมาประดิษฐานให้ผู้คนได้นั่งเรือมากราบไหว้ และเป็นจุดกำเนิดประเพณีที่มีแห่งเดียวในโลก คือการนั่งเรือเวียนเทียนรอบวัดติโลกอาราม จัดขึ้นปีละ 3 ครั้ง ทุกคืนวันมาฆบูชา วิสาขบูชา และอาสาฬหบูชา 

ออกจากกว๊านพะเยา เราอยากชวนชมหนึ่งในภูมิปัญญาของชาวบ้านสันป่าม่วงที่ทำให้พวกเขากลายเป็นหมู่บ้าน OTOP ของจังหวัดพะเยา เมื่อผู้หญิงคนหนึ่งเห็นศักยภาพบางอย่างในตัวผักตบชวาที่ขึ้นเต็มคลองจนก่อให้เกิดน้ำเน่าเสีย เธอนำผักตบนั้นกลับบ้าน คิดค้น พัฒนา จนสามารถสร้างผลิตภัณฑ์ส่งขายทั้งในและต่างประเทศ โดยเฉพาะกระเป๋าทรงสวยที่มียอดสั่งซื้อมากขึ้นเรื่อย ๆ สวนทางกับปัญหาผักตบชวาภายในจังหวัดพะเยาที่น้อยลงเรื่อย ๆ ผู้หญิงคนนั้นคือ แม่กำนันผ่องศรี ปรีชาพงศ์มิตร แห่งหมู่บ้านสันป่าม่วง และเธอยังเป็นผู้ก่อตั้งกลุ่มหัตถกรรมจักสานผักตบชวาบ้านสันป่าม่วง กระจายอาชีพและรายได้ให้แก่ชาวบ้านในชุมชน ซึ่งเราสามารถเข้าไปชมกระบวนการผลิตได้แบบใกล้ชิด

จากชุมชนสันป่าม่วงวิ่งกลับมาที่ถนนเส้นพหลโยธินจะพบกับหมู่บ้านสันหมื่นแก้ว ที่นี่คือที่ตั้งของ ‘เฮือนปฏิมา’ สตูดิโอศิลปะของคุณอุเทน รินฟอง ซึ่งเป็นทั้งบ้าน สถานที่ทำงาน และแกลเลอรีแสดงผลงานของเจ้าตัว เมื่อก้าวเข้ามาในบริเวณเฮือนปฏิมาจะเห็นว่าบริเวณรอบ ๆ สตูดิโอเต็มไปด้วยงานเซรามิกนับพันชิ้น ไม่ว่าจะถ้วยชามรามไห และข้าวของเครื่องใช้มากมาย โดยคุณอุเทนจบการศึกษาด้านศิลปะจากเมืองเชียงใหม่ ก่อนตัดสินใจย้ายกลับมาสร้างสรรค์ผลงาน ณ บ้านเกิด นอกจากนั้นเขายังแบ่งเวลาเปิดคลาสสอนปั้นเซรามิกในวันว่าง เพื่อเปิดโอกาสให้ทุกคนสร้างผลงานด้วยมือตัวเอง

เดินทางกันต่อ คราวนี้เราออกจากตัวเมืองมาที่ ‘อุทยานแห่งชาติแม่ปืม’ ใช้เวลาเดินทางจากตัวเมืองประมาณครึ่งชั่วโมงเท่านั้น โดยอุทยานแห่งชาติแม่ปืมเป็นแหล่งท่องเที่ยวทางธรรมชาติของจังหวัดพะเยาที่หลายคนอาจยังไม่คุ้นหู เมื่อเลี้ยวเข้ามาภายในบริเวณอุทยานฯ จะพบกับถนนลัดเลาะรอบอ่างเก็บน้ำขนาดใหญ่ ซึ่งหากมาในหน้าหนาว ช่วงเช้าจะได้เห็นไอหมอกที่ลอยอยู่ตามผิวน้ำ ทั้งบังเป็นแหล่งอาศัยของฝูงนกเป็ดน้ำที่อพยพมาพักในช่วงเดือนมกราคมถึงมีนาคม และแม้ลมหนาวจะผ่านพ้น พอย่างเข้าฤดูแล้งที่แห่งนี้ก็ยังคงมีเสน่ห์อีกแบบให้นักท่องเที่ยวได้ชื่นชม นั่นคือป่าเปลี่ยนสี ที่ทำให้รอบบริเวณอ่างเก็บน้ำแม่ปืมเต็มไปด้วยสีสันสวยงาม

ตรงไปอำเภอเชียงคำ ที่แห่งนี้ถือได้ว่าเป็นแหล่งรวมวัฒนธรรมของจังหวัดพะเยาและเป็นที่ตั้งของวัดนันตาราม วัดที่สร้างจากไม้สักทองทั้งหลัง มีเอกลักษณ์ทางสถาปัตยกรรมตามแบบศิลปะไทใหญ่ เมื่อมองจากระยะไกลจะเห็นความโดดเด่นได้ตั้งแต่หลังคาหน้าจั่วลักษณะเป็นช่อชั้น การได้เข้ามาเที่ยววัดนันตารามจังเป็นประสบกาณ์ที่สร้างความประทับใจให้แก่ผู้มาเยือนอย่างยิ่ง

ใกล้กับวัดนันตาราม เรามาแวะกันที่ ‘เฮือนไทลื้อแม่แสงดา’ เรือนไม้แบบไทลื้อผสมล้านนาอายุ 73 ปีที่สมบูรณ์ที่สุดในจังหวัดพะเยา และยังเป็นแหล่งเรียนรู้วัฒนธรรมของชาวไทลื้อ โดยเรียนจากแม่แสงดา สมฤทธิ์ ชาวไทลื้อผู้เป็นเจ้าของบ้านโดยตรง เราจะได้เรียนรู้วิธีการทอผ้าต่าง ๆ ตั้งแต่การเก็บฝ้ายจากต้น นำมาตี ปั่น และทอออกมาเป็นผ้าลายงาม อาทิ ผ้าซิ่นลายน้ำไหล ผ้าทอลายเอกลักษณ์ของชาวไทลื้อที่ชื่อเสียงเลื่องลือมานานนับร้อยปี มากกว่านั้นยังสมารถเดินชมห้องต่าง ๆ บนเรือนไม้ ราวกับย้อนเวลาชมวิถีชาวไทลื้อในอดีต

และไฮไลท์ปิดท้ายการมาเฮือนแห่งนี้ก็คือสำรับตำรับชาวไทลื้อ ซึ่งปรุงกันใหม่ ๆ บริเวณชานบ้าน มีเมนำรสเด็ดมากมาย ทั้งยำแอ่งแถะ หรือยำใบเครือหมาน้อย สมุนไพรพื้นบ้านที่มีสรรพคุณเป็นยาเย็น กินเพื่อช่วยลดความร้อนในร่างกาย หรือจิ้นส้มพริก เนื้อหมูฉีกผักพริกรสจัดจ้าน รวมถึงข้าวบ่ายแซ่ง หรือที่เจ้าของบ้านเรียกอย่างน่ารักว่าพิซซ่าลื้อ ที่นำข้าวเหนียวมาปั้นแล้วนาบกับกระทะจนกรอบนอกนุ่มในกินเคียงกับอาหารรสจัดจ้านในสำรับแล้วเข้ากันแบบสุดๆ

ตลอดเส้นทางความสวยงามในจังหวัดพะเยา ทำให้เราได้รู้ว่างจังหวัดซึ่งซ่อนตัวอยู่ในหุบเขาริมแม่น้ำยมแห่งนี้มีเสน่ห์เหลือร้าย ทั้งกว๊านพะเยาสุดลูกหูลูกตา วัดวาเก่าแก่ที่สะท้อนความศรัทธาของผู้คน รวมถึงบรรยากาศแบบล้านนาว่าทันสมัย หลอมรวมกันเป็นความประทับใจที่อยากให้ทุกคนลองมาเยือน